889 yılda şiirleri unutulmayan isim: Ömer Hayyam

HİLAL UŞTUK - Asırlardır dilden dile dolaşan rubailere imza atan İranlı şair, filozof, alim ve astronom Ömer Hayyam'ın vefatının üzerinden 889 yıl geçti.

Hayyam'ın doğum tarihi tam olarak bilinmese de çeşitli kaynaklara göre, İran'ın Nişabur şehrinde 18 Mayıs 1048'de dünyaya geldi. Hayatının büyük bir kısmını Nişabur ile Semerkant'ta geçiren şair, eğitimini de bu şehirlerde tamamladı.

Belh'de tanınmış bir araştırmacı olan Şeyh Muhammed Mansuri'nin yanında ilk eğitimini alan Hayyam, daha sonra, Nişabur bölgesinin en büyük hocalarından olan İmam Nişaburlu Mowaffaq'ın yanında öğrenimine devam etti. Büyük Selçuklu Devleti'nin veziri ve "Siyasetname" kitabının yazarı Nizamül-Mülk ile aynı medreseye giden Hayyam, zamanın ünlü alimi Muvaffakeddin Abdüllatif ibn el Lübad'dan eğitim aldı.

- Rubailerinin dışında bilim dünyasına da büyük katkıları oldu

Ömer Hayyam, kaleme aldığı rubailerinde, dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin konuları işledi.

Dünya bilim tarihi için de önemli bir yerde bulunan Hayyam, miladi ve hicri takvimlerden daha hassas olan Celali takvimini hazırladı. Matematik, astronomi konularında da dünyanın önde gelen bilim insanlarından biri olan Hayyam, çok sayıda bilimsel çalışmada bulundu. Ayrıca geometri ve tıp konularında çalışmalarda bulundu. Yapılan araştırmalara göre, Fransız matematikçi Blaise Pascal'ın soyadıyla anılan "Paskal üçgeni" ile Binom açılımını ilk kullanan isim oldu. Daha çok geceleri astronomiyle ilgilendi.

Hayyam, evreni anlamak için kendi içinde yaptığı akıl yürütmelerini, eşine az rastlanır bir edebi dille dörtlüklerine aktardı.

- Melikşah'ın danışmanlığını üstlendi

Selçuklu hükümdarı Melikşah'a danışmanlık yapan Hayyam'ın, İbni Sina ekolüne sahip olduğu ayrıca Batıni ve Mu'tezile inanışlarını tercih ettiğine inanılıyor.

Hayyam'ın dünya, aşk, sevgi, insan hayatı, yaşama sevinci ve yaratılışı anlamaya dönük düşünce ve duygularını ince bir dille ifade ettiği ve Türkçe başta olmak üzere birçok dile çevrilen rubaileri 158 olmasına rağmen, ona isnat edilen rubai sayısı bini geçiyor. Zaman zaman Semerkant, Buhara, Belh ve İsfahan gibi bilim ve sanat merkezlerinde dolaşmayı tercih eden Hayyam, felsefe, edebiyat, matematik ve astronomi alanında 18 esere imza attı.

- Çok satanlar arasında yer alan "Semerkant" kitabına konu oldu

Lübnanlı yazar Amin Maalouf, birçok dile tercüme edilen ve büyük ilgi gören "Semerkant" adlı romanında, Hayyam'ın Selçuklu döneminin ünlü veziri Nizamül-Mülk ve İsmaililik mezhebine dayalı Haşhaşiler tarikatını kuran Hassan Sabah ile arkadaşlıklarını kurgusal bir dille ele alıyor.

Asırlar boyunca unutulmayan işlerde imzası bulunan Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131'de 83 yaşındayken hayata veda etti.

Hayyam'ın anıt mezarı, İran'ın kuzeydoğusundaki Rezevi Horasanı'na bağlı Nişabur'da, kendi adını taşıyan meydana yakın bir yerde bulunuyor. Rıza Şah Pehlevi tarafından 1934'te Tahran Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dekanı, mimar, heykeltıraş ve ressam Prof. Dr. Hoşeng Seyhun'a yaptırılan ve inşası 1963'te tamamlanan mezar, şairin "çadırcı" anlamına gelen "Hayyam" lakabına atıfla çadır şeklinde tasarlandı. Hayyam'ın rubaileri, Nişabur'un ünlü firuze taşı renginde talik hattıyla, 20 bin metrekarelik bahçede beyaz mermerden yapılan, yüksekliği 22, genişliği 18 metre olan anıtın kenarlarına yazıldı.

- Eserleri

Hayyam'ın eserlerinden ismi bilinen 18'i şunlar:

Melikşah'a ithaf edilen, astronomi ve takvime ilişkin "Ziyc-i Melikşahi",

Geometriye dair "Kitabün fi'l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind",

Cebir ve denklemlere dair "Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele",

Aritmetikle ilgili "Müşkilat'ül Hisab",

Genel prensiplerle ilgili "İlm-i Külliyat",

Takvim ve yılbaşı tespitine dair "Nevruzname",

Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair kaleme alınan ve Almanya'da Gothe kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan "Risaletün fil İhtiyal li Marifet",

Öklid'in bir probleminin çözülmesi metoduyla ilgili, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan "Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat",

Felsefede ontoloji bahsine dair Britanya kütüphanesinde bir nüshası bulunan "Risaletün fi Vücud",

Fizik konusunda "Muhtasarun fi't Tabiiyat",

Felsefeyle ilgili "Risaletün fi'l Kevn vet Teklif",

Meskun yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair "Levazim'ül Emkine",

Üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair "Fil Cevab Selaseti Mesail ve fi Keşfil Hicab",

Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair "Mizan'ül Hikem",

Allah'ın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair "Abdurrahman'el Neseviye Cevab",

"Nizamülmülk",

Arapça rubailerinden oluşan "Eş'arı bil Arabiyye"

ve İlim prensipleri "Fil Mutayat"

AA